1. Intro
Ooit zag ik op Flickr pagina’s hoge resolutie foto’s van bergen met daarop een dennenbos begroeiing. De details waren zo scherp en zagen er heel realistisch uit. Ik werd direct de foto’s ingezogen door de dieptewerking/3D-effect. Toen wist ik al dat de lens waarmee deze gemaakt waren ooit in mijn collectie terecht zou komen: de 85mm f/1.4 Planar van Carl Zeiss (classic lijn). Afgelopen jaren heb genoeg informatie ingewonnen om ongeveer te weten hoe de lens op andere gebieden zoals scherpte en kleur zou presteren. In juni 2023 heb ik deze lens weten te bemachtigen. Dit is mijn eerste f/1.4 lichtsterke lens.
Op mijn Canon EOS R6 gemonteerd:
De 85mm in het midden ter vergelijk:
Het diafragma van f/1.4 zorgt voor een zichtbaar groot oppervlak aan glas:
2. Bouwkwaliteit
Net als de overige Zeiss lenzen is ook deze gebouwd als een tank: alleen maar glas en metaal. Voor een relatief kleine lens, met een gewicht van “maar” 675 gram, voelt ie bijzonder zwaar aan, zeker aangezien het relatief eenvoudige lensontwerp slechts 6 lenselementen in 5 groepen betreft. Dat moet dan wel zwaar glas zijn 😉 Zeker weten doe ik het niet, maar volgens het internet zit er lood in het glas verwerkt wat de kleurrendering een extra sprankeltje zou geven. Ik weet niet van welk bouwjaar mijn exemplaar is (de lens is in 2008 in het leven geroepen), dus ik kan niet achterhalen of er lood in het glas van mijn exemplaar verwerkt zit. De lens heeft net als de andere Zeiss lenzen in de classic lijn géén weathersealing.
Milvus 1.4/85 Planar
Daarvoor moet je uitwijken naar de Milvus lijn, in dit geval de Zeiss Milvus 1.4/85 Planar. Deze heeft weliswaar ook een Planar optisch ontwerp, maar dan met lenselementen gemaakt van speciaal glas met afwijkende, partiële dispersie. Uiteindelijk zul je hierdoor minder last hebben van Chromatic Aberration bij de Milvus. De Milvus heeft dus ook dat nieuw jasje (met weathersealing) en is een stuk groter en zwaarder.
3. Prijs
Verbazingwekkend genoeg, is deze lens nog steeds nieuw te krijgen, dat terwijl ie behoort tot de inmiddels niet meer nieuw te verkrijgen Zeiss classic lijn. Dit kost je wel behoorlijk wat, namelijk 1229 euro. Ik heb deze lens 2e hands gekocht vanwege die dure nieuwprijs.
4. Flare
Je zou verwachten met zulk groot oppervlak aan frontelement moet de lens toch wel gevoelig zijn om flare te vangen. Het tegendeel is waar: deze lens produceert geen echt zichtbare flare wanneer de zon in een hoek de lens in schijnt. Net als de Zeiss 135 Apo Sonnar is er wel sprake van contrastvermindering, maar ook dit is vanaf f/4 een stuk minder.
5. Vervorming
De lens heeft geen zichtbare barrel of pincushion distortion.
6. Scherpte
Anders dan de overige Carl Zeiss lenzen die ik heb, is de 85mm Planar optisch minder scherp, vooral buiten het centrum en aan de randen. Waar mijn overige lenzen over de gehele linie consistenter presteren (centrum én randen bij alle diafragmawaarden), bouwt de 85mm Planar dit juist op. Wijd open is de lens vrij soft behalve in het pure midden. Voor portretten is dit vaak wenselijk: je midden het scherpst en naarmate je naar de randen gaat, een mooie vervaging naar onscherpte toe. Afstoppen naar f/2 zorgt niet echt voor een verbetering. Pas vanaf f/2.8 krijgt de scherpte echt een boost, zowel in het centrum als naar de randen toe. De volgende twee foto’s illustreren dat:
Klik voor groter: scherpte laat te wensen over. Het Orton-effect, de dromerige gloed, is wel zichtbaar.
Klik voor groter: scherpte krijgt een flinke boost vanaf f/2.8 en de gloed lijkt te verdwijnen.
De lens wordt nog een flinke stap scherper naar f/4, f/5.6 en f/8 toe, in zowel het centrum als in de hoeken. Contrastrijke, scherpe landschapsfoto’s gaan prima met deze lens!
7. Contrast en kleur
Veel foto’s in deze review zijn geschoten op f/1.4 om het karakter te laten zien. Contrast is één van de aspecten die een grote rol spelen bij het karakter. Op f/1.4 is het contrast vrij laag, zonder dat het het 3D-effect al te negatief beïnvloedt. Dit lage contrast draagt bij aan het dromerige karakter. Wanneer je echter voorbij f/2 gaat, schiet het contrast met sprongen omhoog zoals ook te zien is op de landschapfoto’s. Qua kleuren kwalificeer ik deze lens als zeer goed. Op een enkele foto na waarbij ik de levendigheid (=vibrance) op +10 gezet heb zijn alle foto’s qua kleuren onbewerkt. De kleuren vallen soms iets lichter uit, maar dat komt omdat de 85mm Planar op mijn Canon R6 bij f/1.4 zorgt voor een erg lichte foto. Wanneer ik 1/3e of 2/3e stop onderbelicht zijn de kleuren waarheidsgetrouw.
8. Rendering/karakter
Veel mensen kijken als eerste naar optische scherpte van een lens, echter is dit slechts één aspect van een lens. Dromerigheid, driedimensionale kwaliteit, warmte, dat krijg je niet met alleen maar pure scherpte en contrast. De sfeer en het gevoel wat een foto bijzonder maakt heeft juist meer te maken met het karakter van een lens. Net als de andere Zeiss lenzen, heeft ook deze 85mm Planar een mooie rendering/karakter. Voor mij onderscheidt het karakter zich in de volgende waarnemingen: een driedimensionale rendering en de zachte gloed genaamd het Orton-effect.
1. Driedimensionale rendering
De welbekende 3D-look, waarbij je als het ware met je vinger alle reliëfjes bijna kunt voelen, is hier ook zeer duidelijk aanwezig. Er zitten zoveel meer schakeringen in donkere randjes, waar andere lenzen een dikker zwart lijntje zouden laten zien. Met de volgende foto’s probeer ik te illustreren hoe het 3D-effect zich manifesteert op verschillende diafragmawaarden.
Zie de driedimensionaliteit van de paddenstoel, door de goede toondiepte in de zeer fijne details.
De structuur is bijna voelbaar en de boom komt duidelijk los van de omgeving.
als achtergrond. Verder is er een rijke toondiepte in de randjes te zien.
2. Het Orton-effect
Dit is een door Michael Orton bedachte post-processing techniek die een zachte gloed als een sluier over de afbeelding legt, met name zichtbaar in de highlights. Dit zorgt voor een dromerige sfeer. Naast dat highlights hierdoor vaak minder overbelicht lijken en een zachte kwaliteit aan de foto geven, is er natuurlijk ook wat verlies in details door verminderd contrast en een blur-effect. Zo’n sfeer is vaak wenselijk om te hebben voor een bruid in een witte jurk in haar opmaakkamer, portretfotografie, of invallend zonlicht in een antieke, stoffige kamer. Een bepaald “mistig” effect in landschappen kan natuurlijk ook.
Er zijn lenzen die dit effect uit zichzelf produceren. De mate van zichtbaarheid van dit effect is uiteraard afhankelijk van de lichtomstandigheden en focusafstanden. Het effect wordt namelijk versterkt op korte focusafstanden en in lichtsterke omstandigheden. Het is ruim aanwezig bij deze 85mm Planar van f/1.4 tot en met f/2.2. Vanaf f/2.8 verandert het karakter van de lens en komt juist die scherpe, contrastrijke look naar voren. Hieronder wat voorbeelden van het Orton-effect:
Vaak geeft het ook lichte halo's, zoals bij de meeldraden van de bloempjes te zien is.
9. Handzaamheid
De lens is praktisch even “klein” als de 50mm Makro-Planar. Daardoor helt de camera niet voorover en is het geheel goed stabiel te houden. De focusring zit precies goed voor je duim en wijsvinger wanneer je met je palm de camera ondersteunt.
10. Focusing
Net als de overige Zeiss lenzen, is dit een manual focus lens. De focusring is perfect gedempt en heeft een medium lange focusslag waardoor je precies kunt focussen. Als je snel moet draaien van 1m naar oneindig is vaak het moment voorbij, maar dat weet je wanneer je dit soort lenzen koopt. Het focussen gaat echt heel smooth; door de gebalanceerde demping in de focusring heb je altijd dat fijne focusgevoel. Waar deze lens niet in uitblinkt, is de magere minimale focusafstand van 1m. Dichterbij focussen gaat dus niet en dat is jammer. Dichterbij kunnen focussen zorgt namelijk flexibeler kunt zijn en dat je dus in meer situaties foto’s kunt maken zonder van lens te hoeven wisselen. Het is geen (semi) macro lens, maar er zijn genoeg 85mm lenzen die een stuk dichterbij kunnen focussen. Ter vergelijk, de Zeiss 135 Apo Sonnar focust op 80cm.
Een veel gebruikte methode om goed te kunnen bepalen of je correct scherpgesteld hebt, is om je focusring heen en weer te bewegen. Hiermee krijg je snel een gevoel wanneer je van out-of-focus naar in-focus en weer out-of-focus gaat. Wanneer je scherp wilt stellen nabij de minimale focusafstand, dan wordt dit best moeilijk. De lens heeft tussen 1m – 1,2m – 1,5m namelijk een lange focusslag. Hierdoor lijkt het alsof je een groter gebied hebt waarin de scherpte valt. Wanneer je met een minimale scherptediepte (f/1.4) wilt schieten, waarbij de lens juist op f/1.4-f/2 een bepaalde gloed (het zogenaamde Orton-effect) creëert, is het vaak erg lastig bepalen waar in dit gebied het optimale in-focus punt ligt. Bij medium of verre afstanden is dit minder een probleem.
11. Achtergrondblur kwaliteit (bokeh)
De 85mm Planar heeft een aangenaam, zachte achtergrondblur. Uiteraard geldt hierbij ook dat het afhankelijk is van de focusafstand, van de onderwerpen in de achtergrond en van de afstand tussen onderwerp en achtergrond. Vaak geven struiken en takken op de achtergrond een ietwat drukke achtergrondblur. Dit komt, doordat takken vaak harde en donkere lijnen zijn. Deze zijn daardoor dan nog goed zichtbaar. Zeker wanneer je dichtbij focust.
kortbij gefocust is, en harde lijnen zichtbaar zijn, oogt de bokeh ook onrustig
Dit zijn dan ook extreme situaties. Verder transitioneert de mate van achtergrondblur naar oneindig toe erg mooi.
12. Vignettering
De lens heeft wel wat vignettering, rond de 1,5 lichtstops verschil tussen het centrum en de rand. De lens levert op f/1.4 in combinatie met mijn Canon EOS R6 een kleine overbelichting op, waardoor ik vrij weinig last van vignettering ervaar. Pas vanaf f/2.8 is de vignettering niet meer echt waar te nemen. De correctieprofielen binnen Lightroom lossen het sowieso met één klik grotendeels op.
13. Focusshift
Deze 85mm lens heeft last van focusshift. Met focusshift verschuift het in-focus gebied naar de verte wanneer het diafragma meer dichtgeknepen wordt. Andersom geldt ook dat het in-focus gebied naar de camera toe verschuift wanneer het diafragma wijder gezet wordt. Focusshift wordt veroorzaakt door een optische fout, genaamd sferische aberratie, ofwel spherical aberration.
Door (één of meerdere) lenselementen bolvormig (=sferisch) te slijpen, vallen verschillende invallende lichtstralen niet samen in hetzelfde brandpunt. Zie ook dit filmpje voor een duidelijke uitleg. Deze lens heeft dus zo’n sferisch lenzenstelsel en focusshift is dan ook duidelijk merkbaar wanneer er dichtbij gefocust wordt. Zorg dus dat je tijdens het focussen jezelf aanwent om je DoF-previewknop in te drukken die het diafragma dichtknijpt alvorens je afdrukt.
14. Chromatic Aberration
De Carl Zeiss T* 2/100 ZE Makro-Planar heeft één groot nadeel waar ik vaak tegenaan loop: CA, ofwel chromatic aberration. CA is een lensfout, waarbij de lens niet alle kleuren in het lichtspectrum naar hetzelfde brandpunt gefocust krijgt. Dit komt doordat elke kleur een andere frequentie heeft in het lichtsprectrum. Sommige kleuren buigen dus sneller af dan anderen. Dit manifesteert zich in kleurafwijkingen langs de randen van lichte en donkere delen in een plaatje. Vaak zie je paarse en groene randen tegen een sterk contrasterende achtergrond. Bijvoorbeeld langs de rand van een dakrand met de lucht als achtergrond. Waterdruppels zijn vaak ook een goed onderwerp om de aanwezigheid van CA mee te controleren. CA kan in meer of mindere mate voorkomen. Hoe sterk de CA is, hangt af van de lens.
CA correctie
De meeste Zeiss lenzen in de classic lijn zijn nauwelijks gecorrigeerd voor CA. De een heeft het erger dan de ander. Helaas is de CA op de 85mm f/1.4 Planar net als de 100mm Makro-Planar in overdaad aanwezig van wijd open (f/1.4) tot en met zeker f/2.8. Ook hier geldt dat het vaak heel slecht te corrigeren is. Dat komt mede, doordat het vaak geen dunne randjes zijn, maar echt dikke, halo-achtige randen. Wanneer je dan het probeert te corrigeren, dan blijft er altijd nog een behoorlijke paarse/groene rand over. Als je dan overcorrigeert, dus de sliders op het maximale zet, dan verandert het paars in een lelijke, grijze halo. Hierbij worden dan andere delen van de foto ook niet gespaard.
Er is geen sprake meer van dunne randjes, maar van een vrij brede, paarse gloed.
en veel is vervangen met een dikke, grijze rand.
Verder ogen verschillende plekken her en der vlekkerig.
Purple Hue = 21/65. Tevens is dit ook het beste wat het kan zijn.
Dit zijn dan wel ook de extreemste voorbeelden. In veel gevallen valt de flinke correctie niet zo op :
Correctiesettings: Purple Hue = 29/60 met amount = 11 correctie. Green Hue = 30/49 met amount = 6.
APO
Indien je echt gevoelig bent voor CA en graag wijd open wilt schieten, dan is deze lens en meerdere Zeiss lenzen in de classic lijn niet voor jou. Beter kijk je dan naar een lens met apochromatisch glas, vaak aangeduid als “APO” in de lensnaam. Apochromatische lenzen corrigeren dit en brengen de kleuren rood, blauw en groen terug in focus op hetzelfde brandpunt. Om dit mogelijk te maken zijn er normaliter dan ook drie speciale lenselementen nodig dan regulier glas. Daarom zijn apochromatische lenzen vaak duurder.
15. Conclusie
| Pluspunten | Minpunten |
|---|---|
| + Karakter: dromerige gloed op f/1.4-f2.8, zeer scherp en contrastrijk vanaf f/4-f/11 | – Chromatic Aberration in overvloed aanwezig |
| + Kleur: natuurlijke, rijke kleuren, geen kleurnabewerking nodig | – Softness wijd open |
| + Rendering: driedimensionale look en hoog microcontrast | – Flinke focusshift bij kortbij focussen |
Deze Zeiss classic lenzen zijn geen makkelijke lenzen: ze ontbreken autofocus en stabilisatie waardoor zeker op langere brandpuntafstanden scherpe foto’s maken wat tijd en werk vereist. Er is immers een lange focusslag en je zoekerbeeld is alles behalve stil. Een statief lost veel op, maar je levert flexibiliteit in en het kost je dan nóg meer tijd. Voor deze 1.4/85 Planar specifiek, komt dan nog eens de lange minimale focusafstand, de focusshift, en het relatief lage contrast bij kortbij scherpstellen erbovenop.
Het niet altijd even goed kunnen bepalen van de focus met name bij de minimale focusafstand, het “wisselende” karakter van een gratis Orton-effect wijd open en een ragscherp en contrastrijke rendering vanaf f/4-f/11, het met de DoF-knop aan de slag moeten om focusshift voor te zijn, maken dit een wispelturige lens. Net als dat je spiergeheugen moet opbouwen om het meeste uit een muziekinstrument te halen, geldt dit ook voor de 85mm Planar. Een paar daagjes uitproberen is niet genoeg om op automatisme te weten wanneer deze lens welke resultaten bij welke situaties produceert.
Wanneer je dit onder de knie begint te krijgen, zul je wel versteld staan van het resultaat: dit is een veelzijdige lens, waarbij een mooi dromerig portret en ook die ragscherpe, zeer kleurrijke landschappen tot de mogelijkheden behoren. Hoe dan ook word je sowieso getrakteerd met een zeer aanwezige driedimensionale rendering en kleuren zijn een lust voor het oog.
16. Slotwoord
Bij de aankoop van lenzen let ik hoofdzakelijk op de rendering met een driedimensionale look, het zogenaamde 3D effect. Over dit befaamde 3D effect zijn online al veel woorden aan besteed. Het wordt vaker omschreven als het loskomen van het onderwerp zonder dat de achtergrond daarbij volledig vervaagd en onscherp is, waarbij een brede toon- en kleurdiepte op detailniveau zich vertalen naar échte dieptewaarneming. De één noemt het micro-contrast, de ander noemt het de kwaliteit van transitie naar de bokeh. De één ziet het, de ander niet.
Mocht je meer willen weten van dit 3D effect; er is een topic op Tweakers.net over het Zeiss 3D effect hier te vinden, met ook genoeg foto’s als voorbeeld:
Het 3D-pop effect, micro contrast, de “zeiss look”
Er zijn ook genoeg YouTube filmpjes te vinden van fotografen die het analyseren. Lensmakers Carl Zeiss en Voigtländer worden vaak in één adem genoemd met het 3D effect.